طبیعیات دانشنامه علائی (کتاب)«طبیعیات دانش نامه علائی»، به زبان فارسی ، توسط ابوعلی سینا و به درخواست علاء الدوله ابو جعفر محمد بن دشمنزیار بن کاکویه از بنی کاکویه، تالیف شده است. ۱ - ساختار کتاببخش طبیعیات، یکی از بخش‌های پنج گانه دانش نامه است، زیرا دانش نامه علائی در پنج بخش منطق ، طبیعیات ، علم هیئت ، علم موسیقی و علم الهی تالیف گردیده است که منطق، طبیعیات و الهیات توسط خود بو علی نوشته شده و ما بقی بعد از رحلت وی توسط شاگردش ابو عبید جوزجانی و با استفاده از آثار خود شیخ الرئیس، تکمیل شده است. مؤلف، از آن جایی که طبیعیات را در ادامه بخش‌های قبلی آورده است، لذا هیچ مقدمه و خطبه‌ای در آغاز این بخش وجود ندارد. ۲ - گزارش محتوا۲.۱ - جوهر و عرضشیخ الرئیس، این قسمت دانش نامه را با بحثی از جوهر و عرض آغاز می‌نماید و اقسام عرض را بیان می‌کند و عهده دار شناخت حالات گوناگون بخشی از هستی را، دو علم طبیعی و ریاضی می‌داند. اولی، از حالاتی سخن می‌گوید که تصورشان همراه با ماده است و دومی از حالاتی بحث می‌کند که در وهم از ماده جدایند. [۱]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۱.
۲.۲ - حرکتمؤلف، در ادامه، از جنبش یعنی همان حرکت بحث می‌کند و اقسام دفعی و تدریجی آن را بیان می‌نماید و از اینکه حرکت، در کدام یک از مقولات صورت می‌گیرد و در هر کدام چگونه واقع می‌شود، سخن به میان می‌آورد، سپس حرکت اجسام را به سه حرکت عرضی ، حرکت قسری و حرکت طبعی تقسیم می‌کند، چون حرکت یک شی ء، از سه حال بیرون نیست: ۱. به تبع حرکت چیزی است که آن را در بر گرفته، مانند: حرکت لباس داخل صندوق به تبع حرکت صندوق؛ این را حرکت عرضی می‌نامند. ۲. با نیروی یک عامل بیرون از ذات شی ء است که آن را از جایی خاص به جایی دیگر حرکت می‌دهد، مانند: حرکت یک سنگ از پایین به بالا توسط جرثقیل؛ این را حرکت قسری می‌خوانند. ۳. از درون ذات خود شی ء سرچشمه می‌گیرد، مانند: حرکت یک سنگ از بالا به پایین؛ این را حرکت طبعی می‌گویند. [۲]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۱۰.
۲.۳ - مکانابن سینا در مورد مکان نیز توضیحاتی مبسوط دارد که از آن جمله بیان خواص چهارگانه مکان است. وی، اقوالی گوناگون را در زمینه حقیقت مکان نقل می‌کند از قبیل صورت بودن آن، هیولی بودن آن و... ایشان، در ادامه بحث خلا را مطرح می‌کند و اعتقاد به وجود خلا را امری موهوم و دور از عقل می‌داند. ۲.۴ - حرارت و برودتدر فصلی خاص در مورد سردی و گرمی طبیعی و ناطبیعی بحث شده است؛ سردی و گرمی طبیعی، مانند سردی آب و گرمی آتش ؛ سردی و گرمی ناطبیعی در سه صورت حاصل است: ۱. در صورت همسایگی با جسم گرم یا سرد. ۲. در صورت جنبش و مالش. ۳. در صورت روشن شدن؛ یعنی تابیدن نور . در مرحله بعد اجسام بسیط مورد بررسی واقع می‌شوند. [۳]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۲۷.
ابن سینا، اجسام بسیط را از لحاظ اینکه قابل کون و فساد هستند یا نه، به دو دسته تقسیم می‌کند. در همین جا سنگین تر بودن جسم سرد را از جسم گرم، ریشه یابی کرده است. یکی از ادعاهای بو علی در مورد طبیعت اجسام که دنبال اثباتش می‌باشد، این است که هر جسمی دارای شکل و جایگاه طبیعی می‌باشد. از جمله نقض و ابراماتی که در باره سردی و گرمی اجسام وجود دارد، این است که هیچ جسم گرمی قابل سرد شدن و هیچ جسم سردی قابل گرم شدن نیست که مؤلف، مفصلا آن را بررسی نموده است. انقلاب عناصر اربعه به هم دیگر بحث دیگری است که مؤلف آن را مطرح نموده و فرموده: با تجربه می‌توان آن را فهمید؛ برای نمونه هوا به هنگام برودت تبدیل به ابر شده و ابر مبدل به برف می‌شود و نهایتا آب می‌شود که این، مراحل انقلاب هوا به آب است.شیخ الرئیس معتقد است هر عنصری طبیعت منحصر به خویش را دارد که در صورت تغییر در آن طبیعت، به نیستی می‌گراید، مانند طبیعت سرد آب که در صورت گرم شدن بخار شده و از بین می‌رود یا سبکی و جنبش هوا که در صورت سنگین شدن و ایستادن از بین می‌رود. سخن درباب مزاج هم از دیگر مباحث مهم رساله، است که ضمن تعریف آن توضیحاتی در باره اش ارائه می‌نماید. پیدا کردن طبیعت‌های عناصر، فعل آسمان در باب خشک و تر و چگونگی حضور دود و بخار در هوا، دیگر مباحثی هستند که قبل از بیان توضیحاتی در باب معادن ، مطرح گردیده‌اند. ۲.۵ - حواستا این جا مباحثی که مطرح گردیده بود، بیشتر در مورد طبایع اجسام بوده، لکن از این به بعد، حال و هوای مباحث تغییر کرده و در باب نفس و انواع آن و همین طور حواس و افعال آن سخن به میان آمده است. حال نفس نباتی [۴]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۷۸.
و قوای آن که عبارتند: از غاذیه، منمیه و مولده. حال نفس حیوانی و قوای آن که عبارتند از: شهوت و غضب و حواس پنج گانه که حواس نفس حیوانی می‌باشند، از مباحث باب نفس کتاب طبیعیات هستند.ابن سینا طریق انجام وظیفه حواس پنج گانه را توضیح می‌دهد که بوییدن چگونه انجام می‌شود یا چشیدن به چه وسیله‌ای صورت می‌گیرد و در باب بینایی ، بحث را قدری دامنه دار کرده و نظریات ارسطاطالیس را در این باب مورد بررسی قرار داده است.در باب حواس باطن نیز که عبارتند از: حس مشترک، قوه مصوره، قوه تخیل، قوه وهم و قوه حافظه، توضیحاتی از سوی مؤلف ارائه گردیده است که بسیار خلاصه و مفید می‌باشد. ۲.۶ - عقلآخرین بحث کتاب که به صورت مبسوط و در فصول مختلف از آن بحث شده است، عقل است. [۵]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۱۰۲.
ابن سینا، نخست، عقل را به عقل عملی و عقل نظری تقسیم می‌کند، سپس عقل حیوانی ، عقل بملکه ، عقل بفعل و عقل مستفاد را از جمله مراتب عقل می‌شمارد. مؤلف، می‌گوید در افعال عقلی، جسم دخالتی ندارد چنان که پذیرش معقولات نیز بدون واسطه گری جسم انجام می‌گردد. وی، بر این مطلب چندین برهان اقامه می‌نماید، بعد راجع به بقای نفس سخن گفته و به همین مناسبت خواب را نیز تشریح می‌کند [۶]
طبيعيات دانشنامه علائى، ابن سینا، ص۱۲۹.
که خواب، بازگشت جوهر روح جسمانی است از ظاهر به باطن.اینکه چرا بعضی خواب‌ها صادقند و بعضی نیازمند تعبیرند، موضوعی است که از آن بحث شده است. مؤلف، در ادامه اسباب پیوند جسم با عالم غیب را بررسی نموده، اشاره‌ای به معجزه و کرامت می‌نماید و از نفوس قدسی پیغمبران و قدرتی که آن نفوس مقدس دارا هستند، سخن می‌گوید. ۳ - وضعیت کتاباین کتاب که توسط سید محمد مشکاة تصحیح گردیده، دارای مقدمه‌ای است که مصحح در آغاز کتاب بر آن نوشته است. فهرست‌های کتاب هم که در انتهای کتاب آمده‌اند، عبارتند از: فهرست عناوین ، فهرست لغات و اصطلاحات و فهرست مندرجات بخش سوم دانش نامه علائی (علم طبیعی). ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |